Οι περιπέτειες ενός "προσκυνητή" (Πασχαλινή υμνογραφία)

Υπάρχουν στη βυζαντινή υμνογραφία μικρά μελωδικά αριστουργήματα γραμμένα και μελοποιημένα από αιώνες κατ' εξοχήν από Σύριους υμνογράφους. Ένας εξ' αυτών ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός μαθητής και κατ' άλλους και αδελφός εξ υιοθεσίας με τον Κοσμά* συνέθεσαν στιχουργικά και μελωδικά ίσως τους πλέον αξιόλογους βυζαντινούς ύμνους. Ήταν οι μόνοι από τους υμνογράφους της Ανατολικής εκκλησίας που δεν ενέδοσαν στα αργύρια αυτοκρατόρων και πατριαρχών (όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός) να τεθούν ως υμνογράφοι κατ' αποκλειστικότητα στην υπηρεσία του ορθοδόξου δόγματος. Ο Κοσμάς λάτρης της ελληνικής παιδείας και άριστος χειριστής της ομηρικής διαλέκτου, παρότι γεννήθηκε στην κάτω Ιταλία, έγραψε πολλούς από τους ύμνους στην ομηρική διάλεκτο (χαρακτηριστικότερη περίπτωση ο ένας από τους δύο κανόνες των Χριστουγέννων).

Έζησαν και συνέθεσαν πολύ πριν αρχίσει να κυριαρχεί ο "ταλιμπανισμός" στη βυζαντινή υμνογραφία "εξαιρετικό δείγμα" του οποίου αποτελεί ο σαδομαζοχιστικός Μεγάλος Κανόνας του Ανδρέου Κρήτης. Έκτοτε, όπως ομολογεί ακόμη και ο Παν. Τρεμπέλας του σκοταδιστικού Σωτήρα (στο σύγγραμμά του Εκλογή ελληνικής ορθοδόξου υμνογραφίας, εκδ. Σωτήρ), η γλώσσα της υμνογραφίας κατέστη ανέμπνευστη, ρέπουσα βαθμηδόν προς τον "ξύλινο λόγο", με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα και αφετηρία την υμνογραφία των Στουδιτών, κινήματος με ρίζες στον 5ο αιώνα αλλά με σημαντική επίδραση σε όλη τη Βυζαντινή από τον 9ο αιώνα και μετά. Το κίνημα των Στουδιτών (κάτι ανάλογο με το κίνημα της Χρυσοπηγής σήμερα) ήταν φανατικός πολέμιος κάθε ιδέας κοινωνικής και οικονομικής μεταρρύθμισης, υπερασπιζόμενο με κάθε μέσο τα δικαιώματα των μονών αλλά και το αλάθητο των πατριαρχών. Μεγάλη δε ήταν η συμμετοχή του σε πράξεις βίας κατά του κινήματος των Ζηλωτών αλλά και του κινήματος των Βογομίλων σε όλη τη διάρκεια των τελευταίων πέντε αιώνων της αυτοκρατορίας.

Σταδιακά η υμνογραφία πέρασε στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης του Βυζαντίου. Αυτοκράτορες, κόλακες κάθε είδους, εραστές και ερωμένες πατριαρχών και αυτοκρατόρων άναδείχθηκαν ως μεγάλοι υμνογράφοι, ακολουθούντες το ύφος γραφής του Θεοδώρου του Στουδίτη αλλά και του Ανδρέου Κρήτης. Πλείστα δε τροπάριά τους δεν μελοποιήθηκαν παρά πολύ αργότερα κατά τον 16ο αιώνα από επίδοξους μελοποιητές αφοσιωμένους στην υπηρεσία των νέων αυτοκρατόρων-σουλτάνων (Κουκουζέλης, Καβάσιλας, κ.λπ.). Ένα λαμπρό δείγμα υμνογραφίας της εποχής είναι η περίπτωση της Κασσίας της μοναχής που αναφέρω πιο κάτω.

Για να μη γίνομαι κουραστικός σχεδόν πάνω από το 50% της υμνογραφίας που ακούμε σήμερα έχει γραφεί από τη δεύτερη χιλιετία και μετά, εξοστρακίζοντας κάθε άλλη "ηπιότερη" αλλά και μουσικότερη υμνογραφική σύνθεση. Για παράδειγμα οι λεγόμενοι παρακλητικοί κανόνες (όπου αρχικά γράφτηκαν για την παναγία ντε και καλά σαν τείχος προστασίας για πάσα νόσο και μαλακία) σήμερα κάθε ταλιμπάνος "άγιος" έχει καμμιά δεκαριά παρακλητικούς στην πίστωσή του. Είναι δε χαρακτηριστική η περίπτωση όπου καθημερινά σε δεκάδες ναούς ανά τη χώρα ψάλλεται ο παρακλητικός κανόνας στον "άγιο" Λουκά τον ιατρό, "θύμα της  κομμουνιστικής βαρβαρότητας" κατά τους συναξαριστές της Χρυσοπηγής. Γνωστά είναι επίσης τα περίφημα εγκώμια της Μεγ. Παρασκευής όπου κάθε μωροφιλόδοξος προσέθετε (με το αζημίωτο) δίστιχα κατά κανόνα προς τιμή των βασιλέων, του στρατού, της χωροφυλακής, κ.λπ. Μέγας τέτοιος υμνογράφος του τελευταίου αιώνα είναι ο διαβόητος Νεκτάριος Αιγίνης άγιος στη συνέχεια με διάταγμα της Φρειδερίκης για τις καλές του υπηρεσίες σαν "διαφωτιστής" κορασίδων αλλά και μεταμελημένων αναρχοκομμουνιστών. Όμως ξεφύγαμε από το θέμα μας...

Πιστεύω όμως η διαφυγή αυτή ήταν αναγκαία για να γίνει αντιληπτή η αξία -όχι μόνο η μελωδική- αλλά και η κοινωνική πολλών υμνογραφικών συνθέσεων που ενσωματώθηκαν παλαιόθεν στην υμνογραφία της ορθοδοξίας αλλά που ταυτόχρονα με τον καιρό εξοστρακίζονται ανάλογα με τις ανάγκες της διαφύλαξης του κατεστημένου φρονήματος του ποιμνίου αλλά και τις αναφυόμενες διαρκώς ανάγκες συγγραφής νέων συνθέσεων, όλο και πιο στρατευμένων σε αυτό το σκοπό. Ρόλο που μεγάλοι και γνωστοί σήμερον ψαλτάδες (βλ. κλίκα Αγγελόπουλου, Στάθη, παλιότερα Περιστέρης, Στανίτσας)  απεδέχθησαν ασμένως.

Πριν μερικά χρόνια συζητώντας με τον Δημ. Κοσμόπουλο του είχα αναφέρει ότι πλέον σε όλες τις ακολουθίες συμπιέζεται χρονικά το μέρος του όρθρου όπου ψάλλονται τα εκ παραδόσεως υμνογραφικά) και το μέρος της θείας λειτουργίας επεκτείνεται (με τα χιλιάδες Κύριε ελέησον σε όλους τους τόνους και ρυθμούς) υποβάλλοντας το ποίμνιο σε πειθαναγκασμό. Συμφώνησε κι' εκείνος και αυτό με εξέπληξε λιγάκι. 

Ο ΟΝΟΣ καμμία μέριμνα δεν έχει περί τούτου, πέραν της κοινωνικής πλέον διάστασης που προσλαμβάνει το θέμα που πραγματεύεται. Επίσης δηλώνει ότι δεν είναι λάτρης κανενός δόγματος, αίρεσης ή σέχτας. Έτυχε να γνωρίσει τα της υμνογραφίας συμπτωματικά όπως και ο φίλος Γιάννης Μακριδάκης, και επειδή πολλά ακούσματα της υμνογραφίας του Πάσχα είχαν εντυπωθεί για τα καλά στη μνήμη του, ασχολήθηκε λίγο πιο σοβαρά με το θέμα έχοντας οδηγό και δάσκαλο τον Γιώργο Κακουλίδη.

Στο θέμα μας

Με την ευκαιρία λοιπόν του Πάσχα θέλησα να σας κάνω γνωστά μερικά εξαίσια κατά την άποψή μου "ακούσματα" της Μεγ. Εβδομάδας, φτιάχνοντας ένα σύντομο οδηγό ακρόασης ανά ημέρα. Πολλά από αυτά θα αναγκαστείτε να ψάξετε να τα βρείτε μόνοι σας στο youtube, και άλλα (αυτά που με συγκινούν περισσότερο) τα ανέβασα στο youtube συνοδεία φωτογραφιών από τη φύση και μόνο, και αυτό έχει το συμβολισμό του. Πιστεύω δε ότι θα συμμεριστείτε την ανάγκη όλου του προλόγου που εκτέθηκε.

Αρχίζουμε από το βράδυ της Μ. Δευτέρας (μιας και η Κυριακή πέρασε): Θα ακούσετε το Ιδού ο Νυμφίος έρχεται και το εξαποστειλάριο Τον Νυμφώνα σου βλέπω (υπάρχουν στο youtube δεκάδες εκτελέσεις και "εκτελέσεις" αλλά η κατ' έθιμο εμφάνιση του Ψωμιάδη στα κανάλια ως ιεροψάλτη-εκτελεστή αυτών των δύο ύμνων κάνει απεχθή οποιαδήποτε επιθυμία ακρόασής των). Αξιοπρόσεκτος είναι ο κανόνας "Τώ δόγματι το τυραννικώ" (ήχος Β) του Κοσμά τόσο για το λυρικό αλλά και επικό μέλος του (παρότι είναι σε ήχο Β) όσο και για τη "σπιρτάδα" του ρυθμού του.

Το βράδυ της Μ. Τρίτης θα ακούσετε πάλι το Ιδού ο Νυμφίος έρχεται και το εξαποστειλάριο Τον Νυμφώνα σου βλέπω, τον κανόνα Της πίστεως εν πέτρα με στερεώσας (ήχος Β) με τα ίδια μελωδικά και ρυθμικά χαρακτηριστικά αυτού της Μ. Δευτέρας. Μετά τον κανόνα ακούστε του 4 πρώτους αίνους σε ήχο Πρώτο και μετά κάντε τη γιατί σας περιμένει άγριο μαστίγωμα με το τροπάριο της Κασσιανής- Η εν πολλαίς αμαρτίες περιπεσούσα γυνή (το υπερ-αγιοποιημένο έκδοχο του μισογυνισμού). Είναι ο ύμνος κάθε μισογύνη οπαδού του Ι. Χρυσοστόμου. Έχει δυστυχώς περάσει στην κοινή αντίληψη και με τη συνδρομή δεκάδων καλλιτεχνών-τραγουδιστών, ως το τροπάριο των τροπαρίων και ως αυτό που σε καθιερώνει ως μέγα μαϊστρο της βυζαντινής τέχνης.

Το βράδυ της Μ. Τετάρτης θα ακούσετε τον κανόνα του Κοσμά Τμηθείση τμάται (ήχος πλάγιους του Δευτέρου). Η τέχνη του Κοσμά αναδεικνύεται στον κατ' εξοχή βαρετό μελωδικά και ανοικονόμητο ρυθμικά ήχο. Δυστυχώς, θα πρέπει να μείνετε ως το τέλος της ακολουθίας για να ακούσετε ίσως το πιο επαναστατικό τροπάριο της ορθοδοξίας. Πρόκειται για έναν ύμνο στην αδελφοσύνη, την αλληλεγγύη, την ισότητα και κυρίως στη μετριοφροσύνη. Είναι το Μυσταγωγών σου Κύριε τους μαθητάς σε ήχο πλάγιο του πρώτου, αγνώστου υμνογράφου.

Το βράδυ της Μ. Πέμπτης το πρώτο ευαγγέλιο, το κατά Ιωάννη, ίσως το πιο ανθρώπινο από το σύνολο των αναγνωσμάτων του ευαγγελίου. Μια αφήγηση-αποθέωση της ανθρώπινης  διάστασης του Χριστού. Μεγάλης έκτασης (20 λεπτά ανάγνωση) απαιτεί βαθύ ψυχισμό εκ μέρους του αναγνώστη για να εισβάλλει η ανάγνωση στον ακροατή. Στη συνέχεια, από τα 160 σχεδόν τροπάρια (αντίφωνα, αίνοι, εξαποστειλάρια, προκείμενα) ξεχώρισα μόνο τους αίνους (Δύο και πονηρά εποίησεν, κ.λπ.) σε ήχο Τρίτο δυστυχώς σχεδόν στο τέλος της ακολουθίας. Φυσικά υπάρχουν και μερικά άλλα αξιοπρόσεκτα τροπάρια αλλά ο μεγάλος αριθμός και η ανά τροπάριο εναλλαγή ήχων κουράζει και τον πιο εξασκημένο ψάλτη κάτι που κάνει αδύνατη την ερμηνευτική προσέγγιση εκ μέρους του ψάλτη αλλά και αδόκιμη οποιαδήποτε εκ μέρους μου σύσταση ακρόασης.

Το πρωί της Μ. Παρασκευής στην ακολουθία των Μεγάλων Ωρών (αρχίζει συνήθως πολύ πρωί) προσέξτε το τροπάριο Ελκόμενος επί Σταυρού (ήχος πλάγιος του Πρώτου-αγνώστου υμνογράφου) στην τρίτη Ώρα. Ένα παραπονιάρικο ξέσπασμα του Χριστού πάνω στο Σταυρό, θέμα που αποτέλεσε πηγή έμνευσης τόσο στη Ζωγραφική όσο και στον κινηματογράφο (Ο Μύλος και ο Σταυρός). 

Μετά τις Ώρες και κανονικά πριν τις 12 το μεσημέρι γίνεται η Αποκαθήλωση, γνωστή και ως Εσπερινός της Μ. Παρασκευής. Αμέσως με την έναρξη ακούμε το πρώτο στιχηρό του Εσπερινού Πάσα η κτίσις ηλλοιούτο φόβω σε ήχο Πρώτο, αγνώστου υμνογράφου. 

Στο τέλος δε του εσπερινού (πράξη της αποκαθήλωσης) στο Δόξα και Νύν των Αποστίχων ακούμε σε ήχο πλάγιο του Πρώτου το Σε τον Αναβαλλόμενον το Φώς, ώσπερ ιμάτιον. Εϊναι ο θρήνος, το μοιρολόϊ της απώλειας, αλλά και ο ύμνος στην προσδοκία της ανάστασης. Αν έχετε την τύχη να πέσετε σε καλό ερμηνευτή θα σας αγγίξει νομίζω, θυμίζοντάς σας τα δικά μας μοιρολόγια.

Το βράδυ της Μ. Παρασκευής τα γνωστά μας εγκώμια (εφεύρημα των 200 τελευταίων ετών) και κατά την περιφορά του επιταφίου ψάλλεται σπανίως το Τον ήλιο κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας, σε ήχο πλάγιο του Πρώτου. Είναι το γνωστό σε πολλούς από εμάς Δός μοι τούτον τον ξένον:

Τὸν ἥλιον κρύψαντα τὰς ἰδίας ἀκτίνας, 

καὶ τὸ καταπέτασμα τοῦ ναοῦ διαρραγέν, τῷ τοῦ Σωτῆρος θανάτῳ, 

ὁ Ἰωσὴφ θεασάμενος, προσῆλθε τῷ Πιλάτῳ καὶ καθικετεύει λέγων· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, τὸν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα ἐν κόσμῳ· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ὁμόφυλοι μισοῦντες θανατοῦσιν ὡς ξένον· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸ ξένον· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὅστις οἶδεν ξενίζειν τοὺς πτωχούς τε καὶ ξένους· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν Ἑβραῖοι τῷ φθόνῳ ἀπεξένωσαν κόσμῳ· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ, ὃς ὡς ξένος οὐκ ἔχει τὴν κεφαλὴν ποῦ κλῖναι· 

δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ἡ Μήτηρ καθορῶσα νεκρωθέντα ἐβόα· 

Ὦ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, εἰ καὶ τὰ σπλάγχνα τιτρώσκομαι, 

καὶ καρδίαν σπαράττομαι, νεκρόν σε καθορῶσα, 

ἀλλὰ τῇ σῇ ἀναστάσει θαρροῦσα μεγαλύνω. 

Καὶ τούτοις τοίνυν τοῖς λόγοις δυσωπῶν τὸν Πιλᾶτον 

ὁ εὐσχήμων λαμβάνει τοῦ Σωτῆρος τὸ σῶμα, 

ὃ καὶ φόβῳ ἐν σινδόνι ἐνειλήσας καὶ σμύρνῃ, κατέθετο ἐν τάφῳ 

τὸν παρέχοντα πᾶσι ζωὴν αἰώνιον καὶ τὸ μέγα ἔλεος.

Αυτός ήταν ο παλαιόθεν Επιτάφιος Θρήνος που αντικαταστάθηκε από τα Εγκώμια και ψέλνεται σπάνια πια στην περιφορά αντικαθιστάμενος και σε αυτή τη περίπτωση από το Άγιος ο θεός ! Αξιολογήστε αυτές τις αλλαγές... στα εθιμικά της ορθοδοξίας.

Στην επάνοδο στο ναό αρχίζει ο πολύπαθος κανόνας Κύματι θαλάσσης, που τον ακούμε και το βράδυ της ανάστασης με την έναρξη της ακολουθίας. Τον κανόνα αυτό τον δόμησε ο Κοσμάς, γράφοντας τους Ειρμούς (δηλαδή το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής). Κάθε κανόνας αποτελείται από 3 ώς 9 ωδές και κάθε ωδής το πρώτο τροπάριο λέγεται ειρμός γιατί πάνω σε αυτό στηρίζεται η μελωδία και ο ρυθμός των υπολοίπων τροπαρίων της. Με την πάροδο των αιώνων μερικοί ειρμοί αυτού του κανόνα "εξαφανίστηκαν" από επίδοξους υμνογράφους που εκμεταλλέυτηκαν την μη ύπαρξη τροπαρίων σε κάθε ωδή. Το αποτέλεσμα είναι ότι ως συνδημιουργοί του κανόνα εμφανίζονται ο ...Μάρκος ο μοναχός και η ...Κασσία η μοναχή, εγκαταλελειμμένη ερωμένη του αυτοκράτορα Μιχαήλ, η οποία για να θέλξει τον πρώην εραστή της έγραψε μερικά τροπάρια του κανόνα αλλά αναπλήρωσε και δύο από τους ειρμούς του. Εδώ θα μου πείς ότι η "αγία" Ειρήνη η Αθηναία τύφλωσε τον ανήλικο γυιό της και να γίνει αυτή αυτοκράτορ, δεν θα δίσταζε το κογκλάβιο να "αποκεφαλίσει" ολίγον τί τον κανόνα του Κοσμά ; (Προσέξτε την εμφανή αναντιστοιχία των τροπαρίων με τους ειρμούς αλλά και την αναντιστοιχία στο ρυθμό και το λόγο μεταξύ των ωδών).

Σημείωση: Η τάξη της ακολουθίας του Επιταφίου που παρέθεσα δεν ακολουθείται σε όλους τους ναούς. Συνήθως προηγείται ο κανόνας, μετά λέγονται τα εγκώμια και μετά γίνεται η περιφορά. 

Το Μ. Σάββατο το πρωί: η αφήγηση του ΙΕ! αναγνώσματος, προφητεία Δανιήλ για τους τρεις παίδας εν τη καμίνω του Ναβουχοδονόσορα (απαιτεί γνώση του κειμένου και θεατρική αφήγηση η οποία να συνδέσει ακουστικά και από άποψη θεατρικότητας την αφήγηση με τον ύμνο των τρίων Παίδων που αμέσως ακολουθεί (τον Κύριον υμνείτε) και αμέσως μετά τον ύμνο το προκείμενον Ανάστα ο Θεός (λέγεται ότι εκείνη τη στιγμή γίνεται η πρώτη ανάσταση). 

Στη συνέχεια και μετά το ευαγγέλιον το χερουβικόν Σιγησάτω πάσα σάρξ βροτεία-σε ήχο πλάγιο του Πρώτου (χερουβικό που ψέλνεται μόνο αυτή τη μέρα).

Το βράδυ της Ανάστασης: Ξεκινά με τον κανόνα Κύματι θαλάσσης, μετά το Δεύτε λάβετε φώς και μετά το ευαγγέλιο της Ανάστασης. Αμέσως μετά  η ...μαγειρίτσα!

Γιατί όλοι σχεδόν φεύγουν μετά το ευαγγέλιο, σαν να επείγονται να φάνε μετά από 50 μέρες απεργίας πείνας. Σχεδόν κανείς δεν κάθεται να ακούσει τον κανόνα της Ανάστασης αλλά και τους αίνους. Μιλάμε για περίπου 30-35 λεπτά σαγηνευτικής ακρόασης του ύμνου της Άνοιξης. Είναι ο κανόνας Αναστάσεως ημέρα του Δαμασκηνού (ποίηση και μελοποίηση, σε ήχο Πρώτο, δική του). Ακούστε τον κανόνα ολόκληρο, θα τον βρείτε σε πολλές εκτελέσεις. 

Μετά τον κανόνα το εξαποστειλάριο Σαρκί υπνώσας και μετά στους αίνους ακούστε τους 4 τελευταίους με το Δοξαστικό τους σε ήχο πλάγιο του Πρώτου. Όλους επίσης τους αίνους θα τους βρείτε στο youtube.

Καλή ακρόαση, καλή μας ανάταση.

*Οι πηγές (βικιπαίδεια) έχουν "μολυνθεί" από τους ταλιμπάν της "ορθοδοξίας" και για το συγκεκριμένο ζήτημα τις θεωρώ όχι απλά ανακριβείς αλλά και εργαλείο φασιστοορθόδοξης προπαγάνδας.

σημειώσεις:

1. επέλεξα ακούσματα του Γ. Κακουλίδη αποκλειστικά. Θεωρώ ότι η σεμνότητά του, η εντιμότητά του και η βαθειά του πίστη στο θείο κι όχι στη θεσμική εκκλησία επιβάλλουν το στοιχείο της κατάνυξης στους μελισμούς του. 

2. η επιλογή να ντυθούν με εικόνες από τη φύση τα τροπάρια-video που ανέβασα στο youtube για τις ανάγκες της ανάρτησης είναι ηθελημένη συνειδητά.

3. θεωρώ ότι μέσα στη χριστιανική πίστη και στις καθ' ημάς πρακτικές της έχουν εισχωρήσει στοιχεία πανάρχαιων πολιτισμών (π.χ. ο Λυχνικός ύμνος των Εσπερινών), κάτι που συνέβη και συμβαίνει με όλες τις ανά τον κόσμο θρησκευτικές πρακτικές. Θα το διαπιστώσει κανείς μελετώντας π.χ. εκτενέστερα την πρώτη περίοδο της μελοποιημένης υμνογραφίας. Βέβαια η καθιέρωση του χριστιανισμού σαν επίσημης θρησκείας του ρωμαϊκού και μετέπειτα βυζαντινού κράτους μετέφερε την έναρξη της διαπάλης για εξουσία στο πεδίο της θρησκευτικής πίστης με τα γνωστά σε όλους αποτελέσματα. Και έτσι δυνάμωνε ο ρόλος της θρησκείας και των θεσμικών της εκφράσεων στο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο σε βαθμό που σε πολλές περιπτώσεις εξουσία και εκκλησία ταυτίστηκαν επί μακρόν (η πιο χαρακτηριστική περίπτωση διαχρονικά είναι η χώρα μας). Δεν ξενίζει λοιπόν και η συνακόλουθη κατάντια της υμνογραφίας που στην περίπτωσή μας (ελλάδα) βούτηξε σε βούρκους ξετσίπωτης "αγιοσύνης" κάθε δυνάστη, κάθε σφαγέα της ανθρωπότητας, κάθε προύχοντα του τόπου μας. Θυμάται κανείς το "Πολυχρόνιον Κύριε ποίησε τον Βασιλέα Ημών" που μέχρι το δημοψήφισμα της χούντας το 1968 ψελνόταν δια διατάγματος της ιεράς συνόδου σε όλους τους ναούς της χώρας τη στιγμή της κορύφωσης της λειτουργίας (λίγο πριν την ανάγνωση του Ευαγγελίου !) ; 

4. Η ενσωμάτωση στην υμνογραφία των κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης (εβραίκά κείμενα από ψαλμούς κυρίως του Δαυίδ, αλλά και από προφητείες) έτσι όπως αυτά αποδόθηκαν στην ελληνιστική από του Εβδομήκοντα είναι χαρακτηριστική και έντονη. Άλλωστε η δομή του Κανόνα στηρίζεται πάνω στην ιστόρηση της Π. διαθήκης όπως αυτή εκτίθεται στις εβραϊκές γραφές. Αυτά προς πληροφόρηση και μόνο...